"Мэдрэхүйн байгаль" хайкун түүвэрт зориулсан мялаалга үг

  ХАЙКУ ШҮЛГИЙН ЭГОЦЕНТР ЧАНАР   

Философийн үүднээс эгоцентр чанарыг “өөртөө төвлөрөхүй” хэмээн орчуулдаг. Хамгийн чухал талаасаа хайку ердөө өөртөө төвлөрөх юм.  М.Басёгийн эхлэл ч ялгаагүй бол домогт өгүүлснээр өөртөө байгаллаг сэрлүүдээрээ гүн төвлөрсөнд оршиж байна.  Тэгвэл өнөөгийн постмодерн цаг үеийн нөхцөл байдлын хамгийн том “зөрчил” юу вэ?  Нийгэм хийгээд бусдад хэт автагдсаных уу, эсвэл гажуудах хэмжээнд хүртлээ “БИ”-дээ хэт төвлөрснийх үү?  Энэ л ээдрээтэй асуултууд ХХ зууны эхэн үеэс эдүгээ хүртэл хамгийн магадлалтай хариултаа хайсаар байна.  Хэрэв “алтан дундаж” гэдэг шиг алтан “ЗААГ” байдаг бол тэр харьцааг тогтмол хэмжээст барих “оролдлого” ирээдүйд хамгийн үр дүнтэй арга байхыг үгүйсгэхгүй. Нэг үгээр “универсал” байдлыг хүмүүсээс ирээдүй шаардана. Бертран Расселийн тодорхойлсноор ”... хэрэв универсал бодитойгоор оршдог тохиолдолд тэрээр ямар нэг, бие даасан юмсын нэр томьёо байдлаар илрэх болно.“ (Бертран Расселл ”Өрнийн философийн түүх” 2013, 258) гэдэг “үнэн” бол байх цаг хугацаанд хүний оршин ахуйн хамгийн зөв дундаж, универсал байдал “УРЛАГ”-ийг танин мэдэх, суралцах, бүтээх явцад илэрнэ. Б.Рассел бас нэр томьёо нэхээд байгаа юм. Тиймээс  одоохондоо “яруу найргийн эгоцентр зам “ гэж нэрлэе.

Хайку шүлэг өөрөө урлаг. Өөртөө төвлөрөх зам. Үнэндээ хамгийн ЭГОЦЕНТР чанарыг өөртөө хадгалагч яруу найргийн төрөл. Онолын талаас нь олон тайлбар бий. Б.Явуухулан хайку шүлгийн тухай өгүүлэлдээ  “Япончуудын зан заншил ёсоор мэлхийн дууг хамгийн гоо сайханд тооцдог ажээ. Алтан гургалдайн дуу ямар сайхан бэ, түүнтэй нэгэн адилд үзэж хаврын мэлхийн анхны дууг япончууд тэсэж ядан хүлээдэг байна. Энэ нь зуны эхэн сарын хөхөөний дууг монголчууд тэсэж ядан хүлээдэгтэй яг адил юм.” (Б.Явуухулан 1990,134) гэсэн шиг хайку шүлэг өөрөө харьцангуй сэтгэлгээний “уян”, хувиран хувьсагч чанартай. Хэлбэрийн хувьд ч ялгаагүй. Зарим талаараа хэт хөдөлгөөнгүй баригдмал санагддаг ч энэ нь хайку шүлгийн “өнгөц” тал. Харагдах сүүдэр нь юм. Харин дотоод мөн чанар нь тийм биш. Тиймээс л  Орос хайку, Англи хайку гэж ярьж болох тийм хэлбэр, өвөрмөц суурь сэтгэлгээ, үзэл санааг бүрдүүлж чадсан гэж зарим “бүтээгчид” үздэг. Хайкуг угсаатны аналоги зүйлүүдтэй хэт баглаж уях ч боломжгүй хэмээх үзэл  нилээд дэлгэрсэн боловч “МОНГОЛ ХАЙКУ” шүлэг гэж нэрлэх явдал манай утга соёл судлалд буй. 

Тэгвэл монгол хайку шүлгийн ялгарах онцлог сүүлийн үед “Хязгаараас цааш” хайку шүлэгчдийн бүлгийн бүтээлүүдээс илэрхий харагдах болов. Тэдний “Мэдрэхүйн байгаль” түүвэр бол урьдчилаад дүгнэчихэд “Монгол хэв шинж бүхий хайку шүлэг”-гийн антологи юм. Илүү тодруулбал “өөртөө төвлөрөх-ЗАМ”-ыг эрэлхийлсэн залуучуудын урлагаар (яруу найргаар) дамжуулан БАЙГАЛЬ, ЦАГ ХУГАЦАА, ХҮНИЙ АМЬДРАЛЫН дотоод ГОО САЙХАНГ нээх эрмэлзлэл. Зөв дундажыг барих гэсэн бясалгал юм. Зөвхөн байгалиар хязгаарлагдахгүй, хүний амьдралын эмгэг, эдгэрэл ч тэдний шүлгүүдэд оршиж байна.

усан байцааны шилбэнээс

шүдэнд элс шажигнахад-

өтөлж яваагаа мэдэв би  хэмээх Мацуо Башёгийн сонгодог хайку шиг цаг хугацааны мэдрэмжүүд ч “Хязгаараас цааш” бүлэг шүлэгчдийн зүрх сэтгэлийн дэргэдээс сонсогдоно. Бид чухам юугаараа “гангарах” ялгарах ёстой вэ? гэсэн бодол ч тэдний хайку шүлгүүдээс шууд хашгирна. Амьдрал, түүнийг бүтээгч гоо зүйн бүх л категориуд эерэг болоод эсрэг үнэлэмжтэйгээ цогцлон бүрэлдэх “санаархал” ч “Хязгаараас цааш” бүлгийн хайку шүлгүүдээс мэдрэгдэнэ.

Хэлний түгээмэл бус үзэгдлүүд ч эртний сэрлийн мэдээллүүдээ сэргээн тэдний шүлгүүдээр зэнгийн гоо зүйн үзлийг дамжуулж байна. Магадгүй домгийн хэл “дахин амилах” үзэгдэл ч зарим шүлгүүдээс  харагдана.

хөвчид уянгалах

хөхөөн дуунд

хөрсөн өндөг бүлээцнэ... гэдэг шүлгээс л лав монгол суурь домог сэтгэлгээний хэл сонсогдож байгаа юм. Энэ нь философи үзэгдлээр “ домог зүйн сэтгэлгээний өвөрмөц шинжийг ойлгохын тулд шидэт домог бол хэлний доторх бас хэлний гаднах үзэгдэл гэдгийг бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой…(Леви Стросс “Бүтцийн антропологи” 2013,192) болох зүй тогтлыг монгол хайку шүлгийн өвөрмөц чанар гэж үзэх боломжтой. Эсвэл “Хязгаараас цааш” бүлгийн шүлэгчдийн нийтлэг онцлог ч байх үндэстэй санагдана. Харин зэнгийн үүднээс эртний бодомжуудыг буруу тайлах тусам өнөөх алтан заагийн дундаж чанарыг нэг тийш нь алдах тусам илүүтэй “хоосонг” таньж мэднэ.

манан дундаас
хуучин байшин тодрох нь-
манайх... биш харин “уулын савдаг” суудаг байх тусмаа илүү гүн гүнзгий тайлал болж байгаа юм. Гэнэн тайлалууд нь ч энэ бүлэг шүлэгчдийн гоо зүйн нийтлэг бус байдлаар ялгарах гэсэн хүслийн маш тод илрэл болно. Байгалийн зурвас агшинг зураглах, дахин хэзээ ч давтагдашгүй хормыг “барьж” авах оюун санааны эрмэлзэл, аналитик хэлбэрээр илэрч байна.

тэнгэрийн өнгөтэй

голын урсгалд

хөлөө дүрэх хайран... гэжээ. Зүгээр үгээр үзэгдлийг зураглах биш задлан шинжилсэн байгаа юм. Нэг шат ахисан гэсэн үг. Гоо сайхны өнгөн бус мөн чанар руу нь сэтгэлээ аваачаад  бясалгажээ. Үнэхээр тийм зүйлд хөлөө дүрэх хайран.  Сэтгэлийн тунамал чанар энэ шүлгээс шууд цацарна. Өөртөө төвлөрөх үзлээр БИ-БЯСАЛГАЛ горимд яруу найрагч бүрэн автсан байна. Тэгвэл дараагийн шүлэгт хайку шүлгийн бараг анхдагч (хошин хэлбэр биш шүү) зарчим бүрэн илэрчээ.

аниргүй тал...

сүйдсэн сүмийн туурин дээр

хөх дэрс бөхийжээ хэмээнэ. Японы Тиёгийн “тэмээлзгэний сүүдэр” шиг нэг тийм монгол хөх дэрс бөхийгөөд тал нутгийн уйтгартай агшинг үгээр зураглаж байна. Илүү “нэмэлт” зовнил, бясалгал, хандалт огт хэрэггүй шүлэг юм. Хайку анхдагч шинэчлэгч чанараа “аниргүй тал, сүмийн туурь, хөх дэрс” хэмээх үгсийн бүлэг зохисоор дамжуулан нээж байна. Зураглахуй хаана хөдөлгөөнд шилжинэ, тэнд мөнхийн агшин алдагдаж байдаг. Мөнхийн агшинд хөдөлгөөн бий ч тэр нь илэрхий механик цуваа биш. Оюун санааны хүчтэй төсөөллөөр илрэх үйл явц юм байна билээ. Энэ л хөдөлгөөний агшин хайкуд хүчтэй анхдагч хэлбэрээрээ одоо ч оршиж байгаагийн тодорхой баримт бол дээрх шүлэг мөн. Гэтэл формалист хэлбэр ч “Хязгаараас цааш” шүлэгчдийн “Мэдрэхүйн байгаль” түүвэрт буй.

хээнцэр эрвээхий-
шүлгийн санаа
нисчихлээ гэжээ. Эрвээхэй херменевтик эргүүлгээр шүлгийн санаа юм. Херменевтик тайллаар нисчихлээ. Энд л хийсвэр дүрслэлийн “шиматик” ухамсаргүй илэрнэ. Цэгцтэй, дэс дараалалтай, үүдэн гарах чанар хайгаад нэмэргүй формаль юм.

Эцэст нь хязгааргүйгээс цааш юу байж болох вэ? Гоо сайхны өмнө нь хэний ч нээж амжаагүй суваг. Тэр сувгаар нэвтрээд л өмнө нь мөн л хэний ч очиж үзээгүй ертөнц. Тэр ертөнцийн өнгө гэрэл, бидний мэддэг, бидний амьдран ахуй ертөнцөөс тэс ондоо, ер бусын агшинууд. Тиймээс миний Нисванисын ”нарны цаад руу, нарны цаад руу харанхуй руу, харанхуйгаас цааш гялбаа руу”  гэдэг дууны үг шиг “хязгаараас цааш хязгаар руу, хязгаараас бүр цааш хязгаар руу” тэмүүл. Тэгээд мэдрэхүй цоо шинэ байгалийг нээтүгэй. ХАЙКУ ШҮЛГИЙН ЭГОЦЕНТР ЧАНАР ТЭР ХЯЗГААРТ.

ГАРЦААГҮЙ ПҮРЭВХҮҮГИЙН БАТХУЯГ

2014-06-11

 EGO-CENTERED CHARACTER OF HAIKU

As the philosophical concept, ego-centered character means “self-pondering”. The most important thing for haiku is the self-pondering. The origin of Bashō, stated in the legend, says that on the basis of the feeling nature, he meditated deeply. And, what is the biggest “conflict” of the present postmodern period? Is it the effect of society and other things; or, the mind “Me” is exceedingly spread? From the beginning of the 20^th century, the most probable answers have been sought. If there is the “golden average”, “the attempt” to keep this balance sustainably is an effective method in the future. Otherwise, the future asks people to be “universal”. Bertrand Russell defined “...that any universal term should be the name of a substance” (Bertrand Russell, A History of Western Philosophy, 2013, p-258). As this definition, the most proper average and universality of human existence in its time will be apparent during the learning, recognizing and creating of “ART”. Russell asked for the “name”, so I name it as “the ego-centric way of poetry” for now.

Haiku poetry is an art. This is the way to self-pondering. This is the poetic form to keep the ego-centric way. There are many explanations and theories for it. B. Yavuukhulan said in his essay about haiku poetry: “Japanese people consider the frog song as the most beautiful thing. So, Japanese people await his song in the spring, like Mongolian people expect the nightingale song.” (B. Yavuukhulan, 1990, p-134). Like this, haiku poetry has the sentimental and self-transforming character comparatively. The same is true for meter. In some ways, haiku poetry seems static and constricted, but this is a superficial aspect. It’s the visible “shadow”. But, the inside substance is not like this. So there is the term “Mongolian haiku” in our cultural study. Previously, the diversity of Mongolian haiku appeared in the haiku of poets from the group “Beyond the Limits”. Now their anthology “The Nature of Feeling” is an anthology of “Mongolian type haiku”. To be more clear, this is the desire of young poets who seek the “self-pondering way” to open the inside BEAUTY of NATURE, TIME and HUMAN LIFE through haiku. Also, this is meditation to keep the “proper average”.

Not only nature, but also the illness and wellness of human life exist in their haiku.

old and infirm—

my teeth bite sand in the dried

seaweed otoroi  (Chinese cabbage) 
Like this classic haiku from Matsuo Bashō, the sensation of time is felt in these haiku from members of the group “Beyond the Limits”. The thought, “What exactly must we be beautified by?” cries from their haiku. Also, I felt the “intention” to involve life and its aesthetical categories, and their positive and negative judgments, from haiku of the group “Beyond the Limits”.

Moreover, the untypical phenomenon of the language revives ancient information of feeling, and their poems convey the Zen Buddhist aesthetics.

cold egg-

feeling warmth in the forest

in the cuckoo’s song

from this haiku, we can hear the legendary language of Mongolian thinking. So it’s possible to consider it as characteristic of Mongolian haiku. Or, this might be the popular feature of poets of the group “Beyond the Limits”. As the Zen Buddhist concept, when explanation and “golden average” is inclined, we recognize the “emptiness”.

an old house
appears in the mist-
ours!
Instead of “ours” in this haiku, if it was “mountain demon”, this is the deep explanation. Innocent explanation is the sharp expression of the desire of these poets to differ from others by untypical aesthetics. The spiritual aspiration to catch natural, inimitable moments is expressed analytically for these poets.

precious to dip
in a river the color
of sky

This haiku depicts not just the phenomenon, and analysis, but the advanced level of the poetry. A poet meditated not just on the beauty and appearance, but its substance. Really, it’s precious to dip in this beautiful thing. The transparent feature of the spirit shines from this poem.

silent steppe...
blue feather-grass bows to
monastery ruins

The Mongolian feather-grass, like “dragonfly shadow” of Japanese Tiyo, depicts the sorrowful moment. There is no need for “additional” sorrow and meditation. The renovation is opened through the words “silent steppe, monastery ruins and blue feather-grass”. Where depiction movement is, there the eternal moment is lost. There is the movement in the eternal moment, but it’s not a mechanical path. It is the process to be expressed by strong spiritual imagination. The evidence of this moving moment exists originally in haiku is this poem. Moreover, there is the formalist nature in “The Nature of Feeling”.

a poem
flies away from me-
fancy butterfly 

A butterfly is the poetic idea by hermeneutical engine, and it has flown by the “hermeneutical explanation.” So, just here, there is the “schematic” implicit. This is the formal expression without the order. 

At the end, what can be beyond the limits? The channel of beauty, that nobody opens. Beyond this channel, there is the universe nobody sees. The color and light of this universe is different and incredible from our own life. So, like the lyrics of the song of the band “Nisvanis”- “beyond the sun, beyond the sun, to the darkness and beyond the darkness, to the beam”, “to the limits, beyond the limits, to the absolute limits”. And open the newest nature of feeling!

THE EGO-CENTERED CHARACTER IS IN THESE LIMITS.

TRULY, BATKHUYAG PUREVKHUU

 
Translation by Tuvshinzaya Nergui